در این مجال تلاش می گردد در ادامه ی شناخت جغرافیای ایل بهمئی، به مبحث آب و هوای آن بعنوان یکی از عناصر جغرافیایی پرداخته شود. لازم به ذکر است مطالب ارائه شده، وضعیت آب و هوایی بهمئی را در اواسط دهه ۴۰ شمسی مورد بررسی قرار داده است. وضعیت هایی که با گذشت زمان و تغییرات آب و هوایی در سطح کره زمین، هم اکنون دچار دگرگونی هایی گشته اند. به هر سوی همانگونه که پیشتر نیز اشاره گردید؛ سرزمین بهمئی به دلیل وجود رشته کوههای بلند غارون، کوه سیاه و کوه سفید دارای دریافت بارش برف و باران در نقاط مرتفع کوهستانی می باشد. نفوذ این بارش ها در دل کوهستان موجب می شود که از نقاط پایین تر کوه به صورت چشمه و یا نهرهای کوچک، بهم پیوسته و ابتدا آبراهه، جوی، نهر و سرانجام رودهای محلی را تشکیل دهند.

همانگونه که در تصویر بالا مشخص است در نگاه کُلی می توان گفت منطقه ی بهمئی مُهمَدی دارای مناطق مرتفع تر نسبت به بهمئی احمدی بوده و به همین علت شاهد هوای خنک تر در تابستان و سردتر در زمستان می باشیم. جواد صفی نژاد همکار و همراه دکتر نادر افشار نادری در طی انجام پژوهشهای گروه مطالعات عشایری موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در سالهای ۱۳۴۶ و ۱۳۴۷ شمسی، وظیفه تهیه گزارشی در خصوص بدست دادن شناخت از جغرافیای پهنه ی بهمئی را بر عهده داشته است. صفی نژاد در گزارش مذکور اطلاعات مفیدی درباره ی آب و هوای بهمئی ارائه کرده است که در ادامه آورده می شود:

آب و هوای بهمئی احمدی

منطقه ی بهمئی احمدی دارای آب و هوای سرحدی، سردسیر و گرمسیری است، زیرا از جنوب به شمال ابتدا گرمسیر منطقه، سپس منطقه ی ممبی و سرآسیاب یوسفی بعنوان سردسیر و در نهایت، ارتفاعات کوه سفید سرحد منطقه است، منظور از آب و هوای گرمسیری کت، لیکک، ابوالفارس و رودتلخ است که در مجموع ناحیه گرمسیری یا بهمئی جنوبی را در مقام مقایسه با نقاط سردسیری ممبی و سرآسیاب شامل می شوند.

گرمای منطقه ی گرمسیری بهمئی احمدی در تابستان به قدری سوزان می شود که قابل تحمل نیست ولی در زمستان دارای هوای معتدلی است، ممبی و سرآسیاب که سردسیر منطقه هستند هوایشان در تابستان معتدل است بطوری که در ممبی انسان در روز عرق نمی کند و دارای شبی به مراتب خنک تر از روز نیز هست، هوای سرآسیاب گرم تر از هوای ممبی است و به نظر می رسد شش تا هفت درجه هوای سردسیر از گرمسیر در زمان های مشابه اختلاف درجه حرارت داشته باشد. هوای سرحد که قلمرو کوه سیاه و سفید باشد به قدری سردتر از این مناطق است که انسان در آفتاب نیز احساس گرمی نمی کند.

باران: در مناطق گرمسیری کت، لیکک و ابوالفارس که گرمسیر بهمئی احمدی است باران از اواخر آبان شروع شده تا اوایل اردیبهشت ادامه می یابد یعنی حدود پنج تا شش ماه هوای منطقه بارانی است، حداکثر ریزش پیاپی باران منطقه، بیش از سه روز نیست، تناوب باران در بهار به مراتب بیشتر از زمستان است، زیرا در این فصل باران به طور یکسان در منطقه نمی بارد به طوری که محلی ها اظهار می دارند: بارش در بهار تیره تیره است  ولی در زمستان باران دارای وضع تقریباً یکنواختی است، اگر باران به صورت شدید در منطقه ببارد «دُم اسبی» و اگر باران ریز ببارد « نرمه » نامیده می شوند.

در منطقه ی ممبی و سرآسیاب نیز باران از اولین ماه پاییز شروع شده و تا اواسط اردیبهشت ماه ادامه می یابد، شدت باران در این منطقه به مراتب بیشتر از قسمت های گرمسیری است و ممکن است هنگام شروع بارش، تا هفت شبانه روز پیاپی باران ببارد. شدت باران منطقه بیشتر در فصل زمستان است زیرا بارش بهار هیچگاه شدت و دوام باران زمستانی را ندارد. باران بهار متناوب و گاهی در آغاز با تگرگ همراه است، مقدار بارانی در ممبی می بارد به مراتب از سرآسیاب بیشتر است و به طور کُلی بارانی که در سرآسیاب و ممبی می بارد در مجموع حدود سه برابر بیشتر از باران منطقه ی جنوبی گرمسیری است.

جهت ابرهایی که آسمان منطقه را می پوشاند گاهی از شمال غربی و زمانی از جنوب شرقی است از این رو محلی ها اصطلاحی در این مورد دارند که می گویند «ابر از فارس و بارش از لُرستان» یعنی ابرهایی که از شمال غربی از حدود لرستان به سمت منطقه حرکت می کند باران زا می باشند، ولی ابرهایی که از حدود فارس و خلیج فارس به سمت شمال شرقی منطقه حرکت می کنند، بارانی همراه ندارند.

برف: در گرمسیر منطقه بهمئی احمدی یعنی در کت و لیکک و ابوالفارس برف نمی بارد و اگر ببارد از نوادر منطقه است ولی در سردسیر منطقه یعنی ممبی و سرآسیاب برف می بارد، مقدار برفی که در ممبی می بارد به مراتب بیشتر از سرآسیاب می بارد به طوری که هوایش سردتر و دارای ارتفاع بیشتری از سطح دریا است، فصل بارش برف منطقه در فصل زمستان است و مقدار برفی که در ممبی به زمین می نشیند از ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر تجاوز نمی کند ولی دوام آن کم است زیرا این مقدار برف بیش از یک هفته دوام نیاورده و آب می شود ولی برف سرآسیاب به مراتب از این مقدار کمتر و به همان نسبت دوامش نیز کمتر است.

در منطقه ی کوه سفید که سرحد منطقه است، زمستان ها بسیار سرد و ریزش برف از اول آذرماه آغاز می شود و تا اواخر فروردین بقایای برف در ارتفاعات باقی می ماند و در بعضی نقاط ذخیره برفی در تابستان هم مورد استفاده قرار می گیرد. تمام برفی که در زمستان در کوه سفید به زمین می نشیند از سه متر نیز تجاوز می کند و همین برف هاست که دائمی رودهای محلی و چشمه سارها را تأمین می نماید.

یخ بندان: در قسمت های گرمسیری یخ بندان به مفهوم واقعی آن وجود ندارد بلکه شبنمی را که در شب روی گیاهان می نشیند و با سرمای صبحگاهی احتمالاً یخ می زند و گیاه را خراب می کند، یخ بندان می نامند که در اصطلاح محلی «چوم» نامیده می شود. نهایت یخ بندان در منطقه هنگامی است که آب در مشک یخ بزند که آن را «سَهال» می نامند و این نوع یخ بندان بیشتر در اواسط بهمن ماه اتفاق می افتد. از منطقه ی گرمسیری به سمت شمال از دیواره های کوهستانی که عبور کنیم بر شدت یخ بندان افزوده می شود تا آنجا که در منطقه کوه سفید، یخ بندان شدیدی حکمفرماست.

مِه: مه نیز در تمام روزهای زمستان در منطقه دیده می شود که از صبحگاهان آغاز شده و با بالا آمدن خورشید در حدود ساعت ده، از بین می رود ولی در ممبی و سرآسیاب، هنگامی که هوا ابری است سراسر ارتفاعات توسط مه پوشیده می شود.

باد: بادهایی که در منطقه می وزند عبارتند از:
الف) باد چپ
ب) باد زیر روز
ج) باد شمال
د) باد کوه باد

الف) باد چپ: باد چپ، بادی است که از قسمت جنوب شرقی منطقه ی بهمئی احمدی می وزد، هنگامی که هوا ابری باشد اگر این باد بوزد، علامت بارندگی است و در چنین حالتی باد چپ، طلایه دار باران است که بیشتر در فصل زمستان مشاهده می شود. اگر وزش این باد در تابستان مشاهده شد، اهالی نگران می شوند، زیرا وزش آن را در این هنگام بد و مضر دانسته و معتقدند که انواع بیماری ها و مریضی ها همراه دارد.

ب) باد زیر روز: در اصطلاح محلی، هنگام غروب را «زیر روز» می نامند، یعنی هنگامی که روز به زیر می رود و شب در روی آن قرار می گیرد، و آن، بادی است که هنگام غروب آفتاب از سمت مغرب شروع به وزیدن می کند، هنگام وزش این باد بیشتر در فصل تابستان می باشد، اگر هوا ابری باشد این باد ابرها را پراکنده و هوا را صاف می کند، این باد در زمستان به ندرت می وزد ولی اگر در تابستان بوزد بادی است نسبتاً گرم، به طور کلی این باد در فصول مختلف سال می وزد ولی وزش آن شدت و ضعف دارد. حداکثر شدت وزش باد، در تابستان است که کم کم در پائیز، زمستان و بهار، شدت آن رو به کاهش می رود.

ج) باد شمال: باد شمال بادی است که از سمت شمال غربی منطقه می وزد، شدت وزش این باد، بیشتر در فصل تابستان است. البته در فصول دیگر هم می وزد ولی نه به شدت تابستان، باد شمال اگر در فصل زمستان بوزد بادی سردی است و احتمال صافی هوا را در بر دارد زیرا اگر هوا ابری و در آسمان لکه های ابر مشاهده شود این باد ابرها را پراکنده و آسمان را صاف می نماید.

د) باد کوه باد: کوه باد، بادی است که از سمت شمال شرقی منطقه می وزد، شدت این باد بیشتر در اوایل پائیز به خصوص در مهرماه است، البته در فصول دیگر هم این باد می وزد ولی نه به شدت پائیز، شدت این باد گاهی به حدی است که درختان بلوط را در نقاط سردسیری از ریشه بیرون می آورد، اهالی معتقدند که وقتی « کوه باد » بوزد، امراض موجود را با خود می بردو چون وزش آن بیشتر در پائیز انجام می گیرد می گویند امراض در پائیز از بین می رود.

گردباد: گردباد بیشتر در قسمت بهمئی احمدی مشاهده می شود و هنگام وزش آن، بیشتر در پائیز و زمستان است، گردباد منطقه بیشتر مربوط به وزش « کوه باد » است، شدت گردباد در این منطقه به حدی است که کومه ها را از جا کنده و حدود سی تا چهل متر آن طرف تر پرتاب می کند.

مناظری که در هنگام وزش گردباد ایجاد می شود بسیار جالب و دیدنی است و همین گردباد، درخت نخل را در حومه ی بهبهان از ریشه می کند، ولی در قسمت گرمسیر بهمئی احمدی درختی وجود ندارد که با این نوع گردبادها کنده شود.

البته این بادها در تمام منطقه ی بهمئی احمدی می وزند و شدت آن در مناطق اقلیمی تقریباً یکسان است، در تابستان در قسمت گرمسیری، بادهای منطقه گرد و خاک فراوانی همراه دارند، در قسمت سردسیری شدت گردبادهای کوه باد به حدی است که درختان بلوط را از ریشه بیرون می آورد و از بادهای دیگر به مراتب سخت تر می وزد.

آب و هوای بهمئی مُهمَدی

منطقه بهمئی مُهمَدی نیز دارای آب و هوای سرحدی، سردسیری و گرمسیری است هرچند به آن صورتی که در بهمئی احمدی نواحی گرمسیری کت و لیکک با هوای سوزان تابستانی وجود دارند؛ در بهمئی مُهمَدی چنین مناطقی با این شدت حرارت و دما وجود ندارند. در بهمئی مُهمَدی ناحیه های گرمسیری، بیشتر در غرب منطقه و بخش صیدون قرار دارند. صفی نژاد خصوصیات آب و هوایی منطقه بهمئی مهمدی را چنین شرح داده است:

باران: باران در منطقه ی بهمئی مُهمَدی (مُحمَدی) از نیمه آبان آغاز شده و تا نیمه اردیبهشت ادامه می یابد. یعنی شش ماه از سال هوای منطقه بارانی است ولی لازم به یادآوری است که این شش ماه، فصل بارندگی منطقه است نه اینکه در طول این شش ماه، باران، مداوم و پی در پی ببارد، زیرا ممکن است در همان ماه ها، دو ماه پشت سر هم باران نبارد و یا ممکن است دوازده شبانه روز پیاپی باران ببارد. تناوب باران در بهار بیشتر و گاهی همراه باران تگرگ نیز دیده می شود.

جهت حرکت ابرهای باران زا، منطقه ی جنوب شرقی است و در اصطلاح، ابرهایی که از سمت جنوب و جنوب شرقی، آسمان منطقه را بپوشانند حتماً بارش همراه دارند، زیرا سکنه معتقدند ابری که از سمت جنوب آید همیشه با باران همراه است. باران منطقه « علاء » به مراتب کمتر از قسمت های شرقی منطقه است زیرا ممکن است در قسمت های سردسیری بهمئی مهمدی باران ببارد ولی در قسمت های گرمسیری از ریزش باران خبری نباشد.

برف: از ارتفاعات که دارای برف فراوان است بگذریم، خود منطقه بهمئی مهمدی نیز برف دریافت می دارد، بطوری که ممکن است چهار تا هفت روز به طور مداوم برف ببارد، تا آنجا که ارتفاع برف از دو متر هم تجاوز نماید و مدت چهل روز چهره زمین دیده نشود، ممکن است در بعضی سالها اصلاً برف نبارد ولی ارتفاعات کوه ها شامل این قاعده نمی شوند و برف آنها بقدری زیاد است که ممکن است ارتفاع برف در کوه ها به پنج متر هم برسد. ریزش برف از دی ماه شروع شده و تا بهمن ماه ادامه می یابد ولی ممکن است به طور اتفاقی پس از فروردین هم در منطقه برف ببارد که البته به ندرت اتفاق می افتد. لازم به ذکر است در سال ۱۳۴۷ در اوایل اردیبهشت در منطقه برف بارید.

در مغرب منطقه ی بهمئی مهمدی که منطقه «علاء» باشد به علت گرم تر بودن منطقه برف نمی بارد چه در واقع آن منطقه را بهمئی مهمدی گرمسیری می نامند ولی هرچه به سمت جنوب و شمال حرکت کنیم بر مقدار برف ها افزوده می شود؛ چه از سمت شمال به قلل مرتفع و پُر برف کارون «غارون» می رسیم و از سمت جنوب به ارتفاعات کوه سیاه و کوه سفید، برف در روی کوه سیاه تا پایان تیرماه دیده می شود و نیمی از سال منطقه مذکور پوشیده از برف می باشد.

یخ بندان: یخ بندان منطقه در اوایل بهمن ماه که اواخر چلّه بزرگ زمستان است آغاز شده تا پایان اسفندماه ادامه می یابد، آب های راکد منطقه در این مدت یخ می بندد، آب های جاری فقط در کنار بسترشان کمی یخ بندان مشاهده می گردد ولی به دلیل عبور آب، هیچگاه در رودخانه های منطقه یخ بندان مشاهده نمی شودو در کوه سیاه واقع در جنوب منطقه بهمئی مهمدی هوا به قدری سرد است که حتی درتیرماه در بیشتر ساعات روز آب های منطقه یخ می زند یعنی بیشتر ایام سال هوای منطقه سرد و یخ بندان است.

حرارت: هوای منطقه در زمستان ها بسیار سرد می شود و سردی آن به حدی می رسد که گاهی برای افراد نیز خطر ایجاد می کند، هوای تابستان آن معتدل است به طوری که می توان گفت نه آنقدر گرم می شود که انسان احساس گرمی کند و نه آنقدر سرد که از سرما ناراحت شود بلکه دارای هوای معتدل و میانه ای است و این اعتدال به حدی است که اختلاف درجه حرارت میان سردسیر و گرمسیر منطقه بهمئی مهمدی سردسیر بسیار کم است.

در کوه سیاه درجه حرارت به قدری پایین است که در تیرماه فقط بین ساعت ده تا یک بعدازظهر درجه حرارت از صفر بالاتر می رود و در این مدت اهالی از آب برف استفاده می کنند ولی قبل و بعداز ساعت های یاد شده، مجدداً هوای منطقه سرد شده و آب ها و برف ها یخ می زنند.

باد: بادهایی که در منطقه بهمئی مهمدی می وزند عبارت اند از:

الف) باد شمال: باد شمال، بادی است که از سمت شمال غربی منطقه می وزد و این همان بادی است که در اصطلاح محلی به نام «باد راست» شهرت دارد، اهالی، این باد را باد خوبی می دانند چون منطقه کوهستانی است این باد ضرری نمی زند، شدت این باد از اواخر تابستان آغاز شده و ممکن است تا اوایل آبان ادامه یابد که در این مدت، سخت ترین بادهای شمالی در منطقه می وزد.

ب) باد چپ: باد چپ بادی است که از طرف جنوب و حنوب شرقی می وزد، این باد همیشه باران همراه دارد، در بعضی مواقع باد مذکور به هنگام وزش، به زراعت مخصوصاً برنج، آسیب فراوان می رساند.

ج) باد جنوب: علاوه بر باد شمال و جنوب، بعضی مواقع بادی از سمت قبله می وزد که گرد و خاک زیادی ایجاد می کند، این باد به گیاهان ضرر فراوان می زند زیرا خاک آن روی میوه درختان نشسته آن را فاسد می نماید. این باد گاهی به حیوانات هم ضررهای زیادی می زند. معمولاً در اواخر تابستان و اوایل پاییز، همراه این باد گردبادهایی همراه است و شدت ان به حدی است که درختی را کنده و با خود بالا می برد، نمد، قالیچه و یا کومه ای اگر بر سر راهش باشد از جا کنده و با خود به هوا می برد. اهالی این باد را گرم و بسیار کثیف [بیماری زا] می دانند و در سراسر منطقه بهمئی مهمدی سردسیر تا منطقه ی علاء واقع در غرب، وزش این باد با مشخصاتی که گفته شد، دیده می شود. گاهی مواقع در منطقه بهمئی احمدی هم وزش این باد مشاهده می شود.

رودخانه‌های منطقه بهمئی:

منطقه ی بهمئی به دلیل کوهستانی بودن و دریافت برف و باران نسبتاً زیاد در قسمت های کوهستانی و نفوذ این باران ها و برف ها در دل کوهستان، موجب می شود که از نقاط پایین تر کوه به صورت چشمه و یا نهرهای کوچک که آب برف در آنها جریان می یابد، به هم پیوسته نخست آبراهه، جوی، نهر و سرانجام رودهای محلی را تشکیل دهند، اینگونه رودهای محلی منطقه عبارتند از:

رود ابوالفارس: از تنگ ابوالفارس واقع در شمال غربی بهمئی احمدی سرچشمه گرفته از منطقه ابوالفارس گذشته پس از عبور از سلطان آباد در رامهرمز به رود مارون می پیوندد.

رود بابااحمد: رود بابااحمد، از گدارتختی و آب لگوم (آب لجن) سرچشمه گرفته از بابااحمد گذشته از طریق ارمش جایزون به رود مارون می پیوندد ولی آب آن بسیار کم است.

رود تلخ: رود تلخ، از منطقه رودتلخ و چری سرچشمه گرفته از پایین چهاردرّه به نام دالان جانکی گذشته در هفتگل به رود زرد رامهرمز می پیوندد که شاخه ای از رود مارون باشد. رود تلخ بسیار کم آب و در واقع رودخانه فصلی است، آب آن تلخ مزه و به همین علت به رودتلخ شهرت یافته است.

رود سرآسیاب: در سرآسیاب (در مشرق مُمبی) رودی به نام سرآسیاب جاری است که از تنگ کپ سرچشمه گرفته به سمت شرق وارد خاک طیبی شده و به رود قلات طیبی می ریزد و از آنجا به سوی رود مارون جریان می یابد.

رود جن: رود جن رودخانه کوچکی است که از مغرب دلی مهره سرچشمه می گیرد و در طول مسیر خود آب های کوه سیاه از طرف شمال و آب های کوه سفید را از طریق جنوب دریافت داشته در منطقه آب کالوسه وارد طیبی شده از دلی کوه سفید به سمت مشرق جریان یافته در کوه پاد دشمن زیاری به رود مارون می ریزد.

رود سفید: رود سفید در دره ای به همین نام جریان دارد که در واقع طلایه کوه سفید و کوه سیاه منطقه بهمئی است. این رودخانه، فصلی و کم آب است و آب های اولیه خود را از دامنه های کوه سفید و کوه سیاه دریافت می دارد، بستر رودخانه تا تنگ سندان ادامه می یابد و ادامه ی آن از تنگ کوشک به بعد، مشاهده نمی شود و آبش به زمین فرو می رود.

رود علاء: رود علاء بزرگترین رودخانه منطقه بهمئی است که در غرب نیمه ی شمالی آن جریان دارد، بستر رود علاء یکسره کوهستانی است بطوری که از آب آن نمی توان کمترین استفاده ای را در محل نمود ولی در خارج از منطقه زمین های رامهرمز را مشروب می نماید. رود علاء دارای شاخه های چندی است که در زیر مورد مطالعه واقع می شود:

الف) رود گندمکار: رود گندمکار شعبه ای از رود علاء است که در دره گندمکار با جهت شمال غربی جنوب شرقی جاری است. دره گندمکار بین ارتفاعات اژه و تاجک در جنوب کوه شش شیردان و سرقوچ در شمال واقع است.

ب) رود سُمَه: رود سمه، از تنگ بالیاب به بعد، که شعب کوتاهی به رود گندمکار می پیوندد رود سمه نامیده می شود که از تنگ بالیاب تا تنگ چویل به این نام مشهور است و از آن به بعد، به نام رود ماوی مشهور است.

ج) رود ماوی: رود ماوی از تنگ چویل به بعد، سرشاخه هایی از حوالی اسفندان و رود ایوک سرچشمه گرفته به سمت غرب در جنوب تنگ چویل به رودخانه سمن که آنجا ماوی نامیده می شود می ریزد و به سمت مغرب حرکت می کند.

همین رودخانه در امتداد جریان خود به سمت غرب در کنار قلعه محمودخان به نام رود شیرین و در مقابل قلعه کریم خان به نام رود علاء نامیده می شود و به سمت رامهرمز جریان می یابد.

در پایان یادآوری می گردد همانگونه که پیشتر نیز اشاره گردید امروزه با گسترش فعالیتهای صنعتی و به دنبال آن تغییرات آب و هوایی که در سطح کره زمین صورت گرفته و به اصطلاح زمین رو به گرمتر شدن می رود، آب و هوای سرزمین بهمئی نیز دچار دگرگونی هایی گشته؛ چنانچه پیران بیان می دارند هم اکنون بارش ها و پرآبی رودها به مانند گذشته نمی باشد امّا به هر سوی مطالب بالا ارائه گردید تا مقدمه ای باشد بر شناخت گوشه ای کوچک از گذشته ی نَه چندان دور بهمئی، در راستای شناخت اصالت خویشتن.