در ادامه‌ی گفتار پیشین، در پست حاضر تلاش می‌شود تا شناختی مقدماتی از پهنه جغرافیایی بویراحمد در قامت یکی از ایلات ششگانه کهگیلویه به دست داده شود. ضمناً پیش از پرداختن به اصل مبحث، دو نکته درباره بویراحمد به شرح زیر یادآوری می‌گردد:

• اگرچه کتاب فارسنامه ناصری جمعیت ایل بویراحمد در زمان قاجار را 2000 خانوار و هم‌ردیف با ایل طیبی ذکر کرده است امّا بویراحمد از اواخر قاجاریه ببعد توانست سازمان سیاسی اجتماعی خویش را گسترش داده تا آنکه به عنوان بزرگترین مجموعه لرتبار کهگیلویه سربرآورد بگونه‌ای که در آمار جمعیتی ارائه شده توسط زنده‌یاد دکتر نادر افشار نادری و همکارانشان در دهه چهل شمسی با 20110 خانوار بزرگترین ایل کهگیلویه مطرح شده است.
• هرچند در دهه چهل شمسی با تشکیل فرمانداری کل و سپس استان کهگیلویه و بویراحمد، اسم بویراحمد در تقسیمات سیاسی کشوری در کنار نام کهگیلویه قرار گرفت امّا همانگونه که قبلاً در پست بهمئی‌ها در فارسنامه ناصری نیز اشاره شد بویراحمد خود یکی از ایلات کهگیلویه می‌باشد که در منابع عهد قاجار ذیل عنوان چهاربنیچه از ایل جاکی طبقه‌بندی شده است.

به هر صورت در راستای کسب شناخت درباره قلمرو ایلات کهگیلویه، در مجال فعلی به گستره جغرافیایی ایل بویراحمد در دهه چهل شمسی پرداخته می‌شود؛ دکتر جواد صفی‌نژاد در این خصوص نوشته‌اند:

کهگیلویه با مشخصاتی که جهت شناسایی کلی شرح آن گذشت از نظر تقسیمات سیاسی [دهه چهل شمسی] به دو قسمت تقسیم گردیده است؛ این دو قسمت عبارتند از:

• قلمرو بویراحمدی‌ها
• قلمرو سایر ایلات

که در مجموع در واحد فرمانداری کل کهگیلویه و بویراحمد اداره می‌شود. یاسوج واقع در سررود بویراحمد علیا مرکز فرمانداری کل کهگیلویه و دهدشت واقع در گرمسیر بویراحمد سلفی مرکز فرمانداری کهگیلویه است.

قلمرو بویراحمدی‌ها: منطقه کهگیلویه دارای شش ایل مختلف است که دارای سرزمین و قلمروهای مشخصی نیز می‌باشند، در بین این ایلات قلمرو ایل بویراحمد از ایلات دیگر وسیع‌تر و دارای جمعیت و نفوذ بیشتری نیز می‌باشد.

در قلمرو بویراحمد طوایف مستقل چندی سکونت دارند که امروزه تابع بویراحمد و جزء آنها محسوب می‌گردند.

بویراحمدی‌ها علاوه بر سرزمین‌های اصلی خود به قسمت‌هایی از گرمسیر بابوئی و سردسیر و گرمسیر چرام و منطقه رستم ممسنی نیز نفوذ نموده‌اند که در مجموع قلمرو آنها محسوب می‌گردد.

سردسیر و گرمسیر قلمرو بویراحمدی‌ها: قلمرو بویراحمدی‌ها به دو قسمت سردسیری و گرمسیری تقسیم می‌شود، منطقه گرمسیری 1/25 برابر وسعت منطقه سردسیری است که بیشتر آن در جنوب منطقه واقع شده است.

• وسعت سردسیر 2866/30 کیلومتر مربع
• وسعت گرمسیر 3592/80 کیلومتر مربع
• وسعت بویراحمد 6459/10 کیلومتر مربع

برشی که از دوگنبدان در منطقه بابوئی تا گردنه باباحسن در سر رود بویراحمد علیا تهیه شده منطقه سردسیری و گرمسیری جنوب شرقی کهگیلویه بخصوص چهره سردسیری بویراحمد علیا را مشخص می‌نماید.

تقسیمات عمده بویراحمد: ایل بویراحمد حدود 150 سال قبل بزرگترین قدرت‌های ایلی کهگیلویه را بدست آورده بود قدرت جنگی و نفوذ سیاسی‌اش بر ایلات دیگر منطقه فزونی داشت، ایلخان بویراحمد در آنزمان قست‌هایی از بلاد شاپور، تل خسرو و رون پشتکوه را در تصرف داشت ولی در خانواده‌اش بر اثر انتقال قدرت پس از وی کشمکش هایی بوجود آمد. خان بویراحمد بخاطر پایان دادن به این کشمکش‌ها قلمرو خود را به دو قسمت تقسیم نمود آنچه در بلاد شاپور در تصرف داشت به یک پسرش داد و منطقه‌اش را بویراحمد گرمسیر نامید و آنچه از ناحیه تل خسرو و رون در تصرف داشت به پسر دیگرش سپرد و آن را بویراحمد سرحدی نام نهاد.

تقسیم بندی فوق تا سال 1320 شمسی بقوت خود باقی بود، در این سال بمناسبت گسترش جنگ جهانی دوّم و ورود قوای متفقین در ایران و آشفتگی وضع سازمان‌های دولتی و جیره‌بندی قند و شکر، نیمی از سکنه بویراحمد سرحدی که به بهبهان نزدیک بودند سهمیه خود را از این شهر دریافت می‌داشتند. بر این اساس بویراحمد سرحدی به دو منطقه تقسیم گردید؛ منطقه‌ای که از نظر اداری تابع بهبهان و اهواز بود، منطقه‌ای که تابع ادارات کازرون و شیراز گردید. بنابراین قسمتی از بویراحمد سرحدی جزء استان فارس و قسمت دیگر ضمیمه خوزستان گردید. قسمتی که جزء استان باقی ماند بنام بویراحمد علیا و قسمتی که به خوزستان ضمیمه شد بویراحمد سفلی نام گرفت. بنابراین در حال حاضر [دهه چهل شمسی] از نظر تقسیمات سیاسی منطقه بویراحمد کهگیلویه دارای سه منطقه جدا از یکدیگر است که در هر قسمت از آن دسته‌ای از ایل بزرگ بویراحمدی ساکن‌اند و این مناطق سه‌گانه عبارتند از:

• منطقه بویراحمد سفلی
• منطقه بویراحمد علیا
• منطقه بویراحمد گرمسیر

افرادی که در این مناطق سه‌گانه سکونت دارند همه خود را از ایل بویراحمدی می دانند و تیره‌های هر منطقه ضمن خویشاوندی با یکدیگر دارای اسامی طایفه‌ای و ایلی متشابه بوده و خویشاوندی و همبستگی آنها تا به امروز نیز مشاهده می‌گردد. و در مجموع از شش تیره و طوایف مستقل چندی تشکیل شده‌اند. اکنون هر یک از مناطق سه‌گانه فوق الذکر بصورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بویراحمد سفلی: در بین هشت قلمرو سیاسی مشخص در منطقه کهگیلویه، بویراحمد سفلی وسیع‌ترین آنها است چه بیش از 3900 کیلومتر مربع وسعت دارد و این وسعت به تنهایی حدود یک چهارم کل مساحت کهگیلویه را شامل می‌شود.

شمال بویراحمد سلفی را سراسر رود خرسان فرا گرفته چه این رود مرز نیمه شمالی کهگیلویه با طوایف بختیاری اصفهان بشمار می‌رود، مغرب منطقه را در بالا قلمرو دشمن زیاری و در پایین قلمرو طیبی تشکیل می‌دهد، مشرق منطقه را نیمی بویراحمد علیا و نیم دیگر آن را کوههای دنا دربرگرفته است، دنباله کوههای دنا بداخل قلمرو بویراحمد علیا کشیده شده که مرزهای شرقی و شمالی آنرا تشکیل می‌دهد، مشرق کوه دنا قلمرو طوایف مختلف قشقایی است که همسایگان شرقی بویراحمد محسوب می‌گردند، جنوب منطقه از شرق به غرب، قلمرو بویراحمد علیا، چرام و بویراحمد گرمسیری است که ادامه آن به طیبی گرمسیری منتهی می‌شود.

جمعیت این منطقه بحدود 68500 نفر می‌رسد که با در نظر گرفتن وسعت منطقه بطور نسبی 18 نفر در کیلومتر مربع سکونت دارند، در این منطقه پنج تیره و طوایف مستقل چندی سکونت دارند که در مجموع حدود 74% آنها کوچ‌رو و 26% بقیه اسکان می‌باشند.

دکتر صفی‌نژاد در ادامه نوشته‌اند که بزرگترین تیره‌های پنج گانه فوق تامرادی‌ها هستند که قسمت اعظم منطقه قلمرو آنها است و طوایف مستقل کهن بسیاری را تابع خود ساخته‌اند و حدود 99% آنها کوچ‌رو هستند. پس از تامرادی‌ها دشت‌موری‌ها هستند که آنها را منتسب به دشت‌مور واقع در زیر‌دوک بویراحمد گرمسیر می‌دانند و بویراحمدی‌ها بالاتفاق معتقدند که دشت‌مور، منطقه گرمسیری نیاکان بویراحمدی‌ها بوده است. از اینرو دشت‌موری‌ها بویراحمدی اصیل هستند در صورتیکه سادات و آقایی‌ها و بسیاری از طوایف مستقل، تابع بویراحمد شده‌اند در حالیکه خود بویراحمد نبوده‌اند.

تقسیمات سردسیری و گرمسیری: بویراحمد سفلی به دو منطقه سردسیری و گرمسیری تقسیم می‌شود، منطقه گرمسیری در جنوب غربی و منطقه سردسیری در مشرق، شمال و مرکز واقع شده است. دوراهان و دم‌رود با وجود دارا بودن ارتفاع متوسطی حدود 1500 متر و واقع بودن در قلب مناطق سردسیری مورد استفاده گرمسیری طوایف مختلف است چه حدود 600 متر از ارتفاع متوسط مناطق گرمسیری جنوب غربی مرتفع‌تر است ولی بواسطه واقع شدن این منطقه در دره رود بشار و کبکیان و پست‌تر بودن حدود 600 متر از ارتفاع متوسط مناطق سردسیری جزء گرمسیر منطقه محسوب می‌گردد.

گرمسیر منطقه وسعتی بمراتب بیشتر از سردسیر را داراست چه وسعت بویراحمد سفلی بتفکیک مناطق سردسیری و گرمسیری عبارتست از:

• وسعت مناطق سردسیری 1618/55 کیلومتر مربع
• وسعت مناطق گرمسیری 2305/00 کیلومتر مربع
• وسعت بویراحمد سفلی 3923/55 کیلومتر مربع

مناطق سردسیری: سردسیر منطقه بویراحمد سفلی از 9 واحد مستقل جغرافیایی با حدود مشخص تشکیل شده است. این واحدها عبارتند از:

منطقه جوکار

منطقه چنار

منطقه دیلگان

منطقه زیلائی

منطقه سادات

منطقه سی‌سخت

منطقه شب لیز

منطقه مارگون

منطقه نرماب

منطقه سردسیری بویراحمد سفلی: مناطق فوق الذکر سراسر کوهستانی، پر جنگل و پر آب است. تا قبل از اجرای قانون اصلاحات ارضی و لغو رژیم ارباب رعیتی، سرچنار منطقه چنار، مرکز سکونت سردسیری خان بزرگ بویراحمد بود که داعیه ایلخانی کهگیلویه را داشت.

سادات سراسر منطقه خود را منتسب به سادات بویراحمد سفلی میدانند زیرا در ده سادات امامزاده‌ای به نام علی فرزند امامزاده احمد وجود دارد که دسته های مختلف سادات سراسر کهگیلویه نسبت خود را به فرزندان این امامزاده و برادرش امامزاده محمود می‌رسانند که اکنون بصورت تفرقه [متفرقه] در سراسر کهگیلویه پراکنده‌اند.

مناطق گرمسیری: گرمسیر منطقه از شش واحد مستقل نیز تشکیل شده است که عبارتند از:

پشته زیلایی

دم‌رود

دوراهان

دهدشت

سرفاریاب

لوداب

منطقه گرمسیری بویراحمد سفلی: دوراهان و نقاره‌خانه واحد مستقلی بنام دوراهان را تشکیل می‌دهند که رود کبکیان از مرکز آنها می‌گذرد. دم‌رود منطقه سفلی رودخانه بشار می‌باشد. سرفاریاب و لوداب دو منطقه پرآب گرمسیری بشمار می‌روند ولی مشهورترین مناطق گرمسیری منطقه دهدشت است که دارای شهرت تاریخی است و مشخصاتش در زیر بیان می‌گردد.

دهدشت: دهدشت گرمترین منطقه گرمسیری بویراحمد سفلی است که شمال آن به سرفاریاب و مغرب آن به مناطق گرمسیری دشمن زیاری و طیبی محدود می‌شود، جنوب آن بویراحمد گرمسیر و بهبهان و مشرق منطقه با گرمسیر چرام همسایه می‌گردد.

منطقه دهدشت حدود 750 کیلومتر وسعت دارد که از واحدهای مشخص جغرافیایی چندی تشکیل شده است و هر واحد قلمرو گرمسیری یک یا چند طایفه مختلف است و در واقع در فصول سرد، بسیاری از طوایف بویراحمد سفلی در دهدشت بسر می‌برند.

شهر دهدشت در این منطقه نیز واقع شده است که در حال حاضر مرکز فرمانداری کهگیلویه است؛ خرابه‌های شهر قدیمی دهدشت در کنار شهر جدید مشاهده می‌شود. شهر دهدشت در گذشته شهرت بسزائی داشته و قدمت آن به چندین صد سال قبل می‌رسد. در خرابه‌های امروزی آثار کوچه حمام، مسجد جامع و بازار آشکارا مشاهده می‌شود و هنوز برخی از این اماکن مورد استفاده سکونتی عده ای از طاس احمدی‌ها است و هنوز در میان طاس احمدی‌ها مردان سالخورده‌ای وجود دارند که در جوانی در این شهر کاسب بوده‌اند و از مالکین یکایک اماکن بنام یاد می‌کنند. ولی هجوم‌ها و غارت‌های پیاپی سبب مهاجرت ساکنین گردید و بمرور شهر رو به ویرانی رفت و بسیاری از مصالح ساختمانی آن در خانه‌سازی شهر جدید مورد استفاده قرار گرفته است.

هرچند که امروزه [دهه چهل شمسی] مرکز این منطقه شهر جدید دهدشت است و بیش از چند سالی از پیدایش آن نمی‌گذرد و سعی فراوانی در توسعه آن می‌شود ولی قبل از آن مرکز خان‌نشین منطقه ضرغام‌آباد دهدشت بود زیرا چنار مرکز سردسیری و ضرغام‌آباد مرکز گرمسیری خان بویراحمد بشمار می‌رفت که با اجرای قانون اصلاحات ارضی و تقسیم اراضی، قدرت و نفوذ خان‌های منطقه از بین رفت و تنها آثاری که از قدرت خان‌ها در گذشته حکایت می‌کند وجود عده زیادی مالخانی، عمله، نوکر باب و امثال آن است که در اطراف اماکن قبلی آنها سکونت دارند زیرا این افراد منحصراً برای خان کار می‌کردند.

بویراحمد علیا: بویراحمد علیا در مشرق کهگیلویه واقع شده است. بویراحمد سفلی، چرام، بابوئی و ممسنی، شمال، مغرب و جنوب آن را فراگرفته است و حدود شرقی و نیمی از شمال آنرا کوه دنا دربر دارد.

بویراحمد علیا سراسر منطقه سردسیری است که 1247/75 کیلومتر مربع وسعت دارد که 8% وسعت کل منطقه کهگیلویه می‌باشد. قسمت‌هایی از مناطق بابوئی و قسمتی از منطقه ممسنی بنام رستم ممسنی، مورد استفاده گرمسیری طوایف بویراحمد علیا است.

جمعیت بویراحمد علیا حدود 42000 نفر است که با در نظر گرفتن وسعت سردسیری آن جمعیت نسبی اش به 34 نفر در هر کیلومتر مربع می‌رسد. در این منطقه چهار تیره و طوایف مستقل چندی سکونت دارند که در مجموع 40% آنها کوچ رو و 60% بقیه اسکان می‌باشند.

قلمرو سکنه بویراحمدعلیا به دو قسمت سردسیری و گرمسیری تقسیم می‌شود که این دو قسمت عبارتند از:

• سردسیر بویراحمد علیا به وسعت 1247/75 کیلومتر مربع
• گرمسیر بویراحمد علیا به وسعت 671 کیلومتر مربع
• قلمرو بویراحمد علیا به وسعت 1918/75 کیلومتر مربع

سردسیر بویراحمد علیا: قلمرو سردسیری بویراحمدی‌های بویراحمد علیا دارای چهار منطقه مشخص جغرافیایی است که یا دیواره‌های کوهستانی از هم جدا شده‌اند. این مناطق عبارتند از:

سر رود

دشت‌روم

سفیدار

جلیل و بابکان

سر رود منطقه باز و پر جمعیتی است که اماکن مسکونی زیادی در کفه آن وجود دارد و سکنه آن که از تیرتاجی‌ها، سادات و آقایی‌ها تشکیل شده است بیش از نقاط دیگر بویراحمد اسکان یافته‌اند چه بیش از 79% سکنه در منطقه اسکان شده‌اند. رود بشار و رود مهریان در این منطقه جریان دارند و شهر یاسوج که مرکز فرمانداری کل کهگیلویه و بویراحمد می‌باشد در کنار رود بشار در قسمت برآفتاب کوه سر رود واقع شده است.

دشت‌روم به واسطه مرتفع‌تر بودن کفه آن از سر رود بمراتب سردتر و بیشتر سکنه آن کوچ می‌کنند. دشت‌روم و سفیدار بیشتر قلمرو قایدگیوی‌ها است. بابکان قلمرو آقایی‌های بابکانی و طوایف مستقل بیشتر در جلیل و سر رود سکونت دارند.

گرمسیر بویراحمد علیا: منطقه ممسنی به چهار واحد جغرافیایی بنام‌های: بکش، جاوید، دشمن زیاری و رستم ممسنی تقسیم می‌شود. از مناطق فوق الذکر منطقه رستم ممسنی قلمرو گرمسیری طوایف مختلف بویراحمدی‌های بویراحمد علیا بخصوص طوایف مختلف تیره سادات است که بسیاری از آنها در این منطقه اسکان شده‌اند.

منطقه رستم ممسنی دارای وسعتی برابر با 671 کیلومتر مربع است، تراکم جمعیت بیشتر در قسمت باز منطقه است که از پرین آغاز شده تا حدود بامیدان [بابامیدان] بسمت یاسوج از نقاط مرتفع و کوهستانی قلمدان، حسینک، خوشک، تل مرگاه و سرگچینه گذشته از راه تنگاری به دشت‌روم بویراحمد علیا مربوط می‌گردد.

یاسوج: یاسوج که در گذشته بنام «یاسیج» شهرت داشته است منطقه‌ای است در قسمت برآفتاب سر رود در کنار رود بشار که دسته‌های کوچکی از طوایف سادات، امیری، نگین‌تاجی و عمله در آن سکونت دارند و اماکن مسکونی این دسته‌ها امروزه [دهه چهل شمسی] بنام یاسوج سادات، یاسوج امیری، یاسوج فرامرزی و جدول قدم معروف است. در کنار این یاسوج ها، یاسوج مرکزی بنا گردیده که یاسوج‌های دیگر چون اقماری آن را دربر گرفته‌اند که در مجموع شهر یاسوج را تشکیل می‌دهند.

یاسوج مرکزی از سال 1335 [1345!؟] تحول قابل ملاحظه‌ای نمود، به‌طوری‌که امروزه بجای تل‌خسرو که در نساء سر رود واقع است و مرکز این منطقه بود، یاسوج مرکز فرمانداری کل کهگیلویه و بویراحمد است و ادارات دولتی چندی در آنجا متمرکز شده‌اند و در مجموع بیش از یک هزار نفر جمعیت دارد [دهه سی و یا چهل شمسی] و مرتب بر وسعت و شهرت آن افزوده می‌گردد.

بویراحمد گرمسیر: بویراحمد گرمسیر منطقه‌ا‌ی است که در شمال آن گرمسیری چرام و دهدشت بویراحمد سفلی واقع شده است، مشرق و جنوب آن سراسر منطقه بابوئی و در مغرب آن حومه بهبهان واقع شده است. در این محدوده حدود 8000 نفر متشکل از سیزده طایفه مستقل سکونت دارند. بویراحمد گرمسیری حدود 5/8% مساحت کل منطقه کهگیلویه را شامل می‌شود با وجود این بواسطه گرمسیری بودن منطقه، جمعیت کمی را داراست چه جمعیت نسبی‌اش به 7 نفر در کیلومتر مربع می‌رسد و 100% اسکان یافته‌اند. بویراحمد گرمسیر توسط کوه دیل (کوههای مرکزی منطقه) به دو قسمت تقسیم می‌شود:

• پشت دوک به وسعت 359/80 کیلومتر مربع
• زیر دوک به وسعت 928 کیلومتر مربع
• بویراحمد گرمسیر به وسعت 1287/80 کیلومتر مربع

آب و هوای زیر دوک به مراتب گرمتر از پشت دوک است ولی ارتفاعات دوک دارای آب و هوای معتدل‌تری است از این رو محل ییلاقی ساکنین پای دوک نیز می‌باشد چه بویراحمد گرمسیر دارای ساکنینی می‌باشد که اسکان شده‌اند امّا در فصول سرد طوایفی از بویراحمد به مناطقی از آن کوچ می‌نمایند. پشت دوک به سه واحد مشخص جغرافیایی تقسیم می‌شود، این واحدها عبارتند از:

نازمکان

آرو

سبزکان‌

منطقه آرو محل سکونت طوایف کهن و قدیمی منطقه است که شامل دیل، اسپر، مارین و آرو می‌گردد.

نازمکان محل گرمسیری دسته‌ای از آقایی‌های بابکانی است و سبزکان نام مراتعی است که مورد استفاده ساکنین می‌باشد.

زیر دوک به چهار واحد مشخص جغرافیایی تقسیم می‌شود که عبارتند از:

دشت مور

خیرآباد

لیشتر بزرگ

لیشتر کوچک

علاوه بر طایفه‌های بومی عده‌ای از بویراحمدی‌ها نیز در زمستان به مناطق مذکور کوچ می‌کنند.

دشت‌مور موطن اصلی گرمسیری اجداد بویراحمدی‌های سراسر منطقه است. چه هم اکنون خرابه‌های ده «بویر» در دشت‌مور وجود دارد که محل گرمسیری اوّلیه آنها بوده است. قلمرو سردسیری آنها باغ‌ملک واقع در دلی‌خُمسیر در کنار کوههای جوزار بوده است. این منطقه کوهستانی در جنوب نقاره‌خانه و در بویراحمد سفلی قرار دارد، از حدود این مناطق است که بعدها بویراحمدی‌ها قلمرو خود را وسعت داده و بر دامنه نفوذ خود افزودند.

دکتر صفی‌نژاد در انتها بیان می‌دارند که در منطقه خیرآباد زیر دوک رودخانه‌ای به همین نام جریان دارد که در طول مسیر آن دهات چندی ساخته شده و محل سکونت دائمی دسته‌هایی از طوایف مستقل منطقه است. منطقه لیشترها توسط کوههای پاقلم به دو قسمت لیشتر کوچک و لیشتر بزرگ تقسیم می‌شود. لیشتر بزرگ بیشتر مورد استفاده محلیان و لیشتر کوچک مورد استفاده گرمسیری طوایفی از بویراحمد علیا قرار می‌گیرد.

در پایان ضمن اینکه امید است قدمی ناچیز در راه معرفی تبار بزرگ لر برداشته شده باشد، یادآوری می‌گردد مدنظر خواهد بود تا در آینده در قالب پست‌های مستقل به سایر جنبه‌های شناختی ایل بویراحمد مِن جمله تاریخ، جغرافیا و طوایف آن پرداخته شود.​